همه ما روزانه بخش زیادی از وقت خود را در اینترنت می‌گذرانیم و بسیاری از افراد شغل‌شان نیز به این مفهوم در هم تنیده ارتباطات گره خورده است. ریتم تغییر به حدی سریع شده که گاهی در درک و پذیرش مفاهیم و تکنولوژی‌های جدید عقب می‌مانیم و شاید هم فکر می‌کنیم که می‌دانیم یا به نظرمان ساده انگاشته می‌شود. اما همین اینترنت که بخش اعظمی از زندگی بشر مدرن را شکل داده، ساختار پیچیده و شگرفی دارد با جزییات فراوان. جالب‌تر برای ما این است که ساختار اینترنت در ایران چیست و چگونه کار می‌کند؟ البته شاید وضعیت غمناک این روزهای اینترنت در ایران، به کل اهمیت درک این ساختار را کم‌رنگ کند. با این حال در این مطلب قصد داریم به ساختار اینترنت ایران بپردازیم.
اینترنت ارزان ایران و کاربری که درآمد دلاری ندارد!
براساس مطلبی که سایت آی‌تی‌ایران منتشر کرده، برای ترسیم ساختار ورود و توزیع اینترنت به کشور، درگاه‌های اینترنت (گیت‌وی‌ها) را می‌توان اولین نقطه در ورود اینترنت به کشور به حساب آورد. پس از این مرحله، ترافیک ورودی به شبکه گیت‌وی‌ها از طریق ارتباطات اپراتورها (اپراتورهای سیار و ارتباطات ثابت) به کاربران نهایی تحویل داده می‌شود.
ایران نسبت به کشورهای دنیا و منطقه، یکی از ارزان ترین اینترنت‌ها را بر حسب دلار دارد. یکی از ۳ یا ۷ کشور ارزان اینترنت دنیا به حساب می‌آییم (بر حسب تعریف خدمت پایه‌ای که به دست کاربر می‌رسد)، که البته این لزوما به معنای ارزان بودن اینترنت در سبد خرید کاربران نهایی نیست؛ چرا که کاربر نهایی در آمد دلاری ندارد که این هزینه‌های دلاری را بتوان برای او ارزان به حساب آورد. اما قیمت آن بر حسب دلار در مقایسه با دیگر کشورها ارزان است.
اما علت این ارزانی- علی رغم اینکه به دلیل عدم بهره وری (ناشی از تعداد بالای FCP و نرسیدن به مقیاس اقتصادی)، هزینه سربارهای ما زیاد است- دو علت دارد: یکی خرید تجمعی اینترنت توسط یک شرکت واحد (شرکت زیرساخت) است و علت دوم تنوع لینک های ورودی برای خرید اینترنت. در واقع از آنجا که تامین اینترنت به صورت یکپارچه و هماهنگ، توسط شرکت ارتباطات زیرساخت انجام می‌شود، حجم خرید اینترنت این شرکت در خرید به نمایندگی از کل کاربران ایرانی میزان قابل توجهی می شود و این باعث می شود قدرت چانه زنی داشته باشیم و معامله با این شرکت برای شرکت‌های خارجی جذابیت پیدا کند. البته کیفیت اینترنت تامین شده از همه این لینک‌های ورودی یکسان نیست.
کیفیت اینترنتی که کاربر نهایی در ایران حس می‌کند، هم به کیفیت اینترنتی که از خارج تامین می‌شود ارتباط دارد و هم به کیفیت تجهیزات و شبکه داخلی مورد استفاده برای توزیع اینترنت. در حال حاضر ایران برای ورود اینترنت به کشور از مسیرهای مختلف و متنوعی استفاده می‌کند. تعدد و تنوع این لینک‌های ورودی از نواحی جغرافیایی مختلف (کشورهای همسایه) باعث می‌شود پایداری و پابرجایی شبکه تا حد زیادی افزایش پیدا کند. با این‌حال کیفیت اینترنتی تمامی این ورودی‌ها مشابه نیست و قیمت اینترنت دریافت شده ازهر ورودی نیز لزوما با دیگر ورودی‌ها یکسان نیست.
در طراحی شبکه همواره سه پارامتر تاخیر (latency)، جیتر (jitter) و اتلاف بسته (packet lost) مورد توجه قرار می‌گیرد. بسته به اینکه کاربر چه کاربردی از اینترنت مدنظر داشته باشد، سطح کیفی تاثیر هر کدام از این سه عامل تغییر می‌کند. یکی از انواع استفاده کاربران از اینترنت، استفاده برای تعاملات ویدئویی (مانند کاربرد مورد نظر گیمرها) که همزمان نیاز به تاخیر بسیار کم دارد. مورد دیگر کاربرد اینترنت برای استریمینگ صوت و تصویر است، یعنی همان کاربردی که برای دیدن فیلم یا پخش موسیقی است، که نسبت به مورد اول استانداردهای ساده‌تری نیاز دارد. مورد آخر نیز استفاده از اینترنت برای کاربردهای روزمره است که این نیز از دو مدل قبلی استانداردهای بسیار ساده‌تری دارد. در عین اینکه تعدد لینک‌های ورودی می‌تواند پایداری شبکه را افزایش دهد، اما مدیریت هوشمند آن به گونه‌ای که هر شرکت تامین‌کننده اینترنت (FCP) و البته هر نیاز کاربری متناسب با کاربردی که از اینترنت مدنظر دارد، به لینک ورودی مشخصی متصل می‌شود تا بتواند کیفیت بهتری دریافت کند، که البته کار چندان ساده‌ای نیست.
ساختار فنی اینترنت در ایران چگونه است؟
اینترنت ایران اما از آنجایی که با فیلترینگ گلاویز است، از ساختار فنی خاصی تبعیت می‌کند. به زبان ساده، شرکت‌هایی که وظیفه فیلترینگ را به‌عهده دارند، تجهیزات خود را در درگاه‌های ورودی توزیع اینترنت و زیرساخت مستقر کرده و به این ترتیب کل ترافیک ورودی اینترنت از این تجهیزات می‌گذرد، سپس به شرکت ارائه‌دهنده خدمات، به کاربر نهایی می‌رسد. درواقع این تجهیزات یا اصطلاحاً باکسهای فیلترینگ هستند که تصمیم می‌گیرند چه ترافیکی ارسال شود و کدام سایت‌ها در دسترس باشند یا نباشند. پس از این مرحله است که شرکت‌های تأمین‌کننده و ارائه‌دهنده خدمات مثل اپراتورهای ثابت و سیار به جریان اینترنت دست می‌یابند. آنها به‌عنوان نهادهای واسط توزیع اینترنت، ارتباط کاربر با درگاه‌های ورود اینترنت را برقرار کرده و وظیفه مدیریت پهنای باند ارتباطی و برقراری ارتباط سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کاربران نهایی را برعهده دارند. از اینجای ماجرا پای IXP یا نقطه تبادل‌اطلاعات اینترنتی که بخش مهم دیگری در تبادل ترافیک کشورهاست، به بستر این شبکه باز می‌شود. تمام اپراتورها و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی و تأمین‌کنندگان محتوا در نقاطی به یکدیگر متصل می‌شوند تا بتوانند اطلاعات را سریع و بهینه بین یکدیگر ردوبدل کنند. در ایران هم تمام تأمین‌کنندگان اینترنت، اپراتورها و مراکز داده به این IXPها متصل هستند و ترافیکی که مبدأ و مقصد داخلی داشته باشد ازطریق آنها مبادله می‌شود. این نقاط تبادل نقش موثری در افزایش کیفیت دسترسی مردم به محتوا و خدمات داخلی دارند. همچنین از آنجایی که اطلاعات به‌جای اینکه به شبکه جهانی ارسال شود و دوباره در مسیر ارسال به کاربر قرار بگیرد، به‌طور مستقیم تبادل می‌شود و به این ترتیب است که سرعت اینترنت را نیز بالا می‌برند. در حال حاضر، ۶ مرکز IXP در تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، اهواز و مشهد وجود دارند. IXP تهران اما به‌دلیل تمرکز بالای سیاسی-اقتصادی کشور در پایتخت، مهمترین آنهاست و بیش از ۹۰درصد از ترافیک شبکه داخلی اینترنت ایران ازطریق این IXP مبادله می‌شود. IXP در ایران، مدل دولتی یا حاکمیتی دارد و شرکت زیرساخت به رویکرد حمایت از محتوا و خدمات داخلی، مسئول ایجاد و ارائه این سرویس است. بااین‌حال، به‌کارگیری این سرویس در سایر کشورها به شیوه‌های دیگری، مانند ارائه توسط شرکت‌های خصوصی یا مدل انجمنی است.
بازیگران شبکه ملی اطلاعات ایران؛ نقش پر رنگ دولت
شبکه ملی اطلاعات ایران چندلایه است و هر کدام از این لایه‌ها از چند زیرمجموعه تشکیل شده. لایه زیرساخت، خدمات و محتوا در لایه زیرساخت ارتباطی و زیربنای اصلی اینترنت قرار دارد و بین شبکه اپراتورهای ثابت و سیار و شبکه اطلاعاتی بین سازمان‌های دولتی تقسیم می‌شود. بزرگترین و مهمترین بازیگر اینترنت در ایران، شرکت ارتباطات زیرساخت است که به‌عنوان گلوگاه ورود و خروج ترافیک به کشور منحصراً به دولت تعلق دارد. هرچند قرار بود که این شرکت در راستای اهداف برنامه ششم توسعه‌بخشی، این شبکه را به بخش خصوصی واگذار کند، اما هنوز با وجود اینکه در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه هستیم، این اتفاق نیفتاده است. پس از این شرکت، در لایه زیرساخت ارتباطی؛ تأمین‌کنندگان ارتباطات ثابت یا همان FCP و خدمات ارتباطی ثابت یا Servco قرار دارند. طبق داده‌های سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیوئی، در حال حاضر ۱۷ شرکت پروانه FCP و ۵۳ شرکت پروانه Servcoدارند. از بزرگترین شرکت‌های FCP ایران می‌توان به مخابرات، ایرانسل TD-LTE، شاتل و آسیاتک و از بزرگترین شرکت‌های سروکو ایران می‌توان به شرکت آریا سامانه، ارتباط‌گستر امین کوشا و خلیج‌فارس آنلاین اشاره کرد. اپراتورهای موبایل هم در این بخش فعالیت می‌کنند. براساس آخرین گزارش فصلنامه آماری سازمان تنظیم مقررات و ارتباط رادیویی در پاییز سال ۱۴۰۱، مخابرات با سهم ۴۹درصدی بیشترین تعداد بازار مشترکین پهن‌باند ثابت را به خود اختصاص داده است. پس از آن FCPها، سهمی ۳۰ درصدی و Servco فقط ۵درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین همراه اول بیش از نیمی از سهم تعداد مشترکین پهن‌باند سیار را با ۵۳ درصد از آن خود کرده است. پس از آن ایرانسل با اختلاف ۱۰ درصدی، ۴۳ درصد بازار را در اختیار و رایتل از این بازار فقط ۴ درصد سهم دارد.
نوبت به بخش خصوصی می‌رسد
در ایران در لایه زیرساخت اطلاعاتی، سهم بخش خصوصی بیشتر از سهم این بخش در زیرساخت ارتباطی است. مراکز داده یا دیتاسنترها هم در این لایه به‌عنوان یکی از مهمترین بخش‌ها، توسعه پیدا کرده‌اند. این مراکز محل‌هایی هستند که اطلاعات موجود اینترنت در آنها قرار دارند و با بازخوانی اطلاعات از سرورهای ذخیره داده، اطلاعات را با سرعت بیشتری در اختیار کاربران قرار می‌دهند. مالکیت بزرگترین مراکز داده در ایران با آسیاتک، ایرانسل، پارس‌آنلاین، افرانت و تبیان است. در حال حاضر حدود۶۰ درصد صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در دنیا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت‌تأثیر زیرساخت ابری قرار دارد و پیش‌بینی می‌شود این میزان تا ۹۰ درصد هم برسد. از این رو شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ابری، طیف گسترده‌ای از خدمات موردنیاز کسب‌و‌کارها روی سرورهای ابری ارائه می‌دهند. اولین شرکت ارائه‌دهنده خدمات ابری در ایران، پارس‌پک بود که در سال ۱۳۸۹ شروع به فعالیت کرد. از بزرگترین شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ابری می‌توان به ابرآروان، آسیاتک، ابرآمد، ابر زس، پارس پک و ایران‌سرور اشاره کرد. به گزارش تکراسا، شبکه توزیع محتوا یا CDN، شبکه‌ای تشکیل‌شده از سرورهایی است که در نقاط جغرافیایی مختلف قرار گرفته‌اند و محتوای وب‌سایت‌ها را در خود ذخیره می‌کنند تا در زمان درخواست محتوا از سوی ما کاربران، آن را از طریق نزدیک‌ترین سرور ارائه و سرعت کلی اینترنت و تبادل‌اطلاعات را افزایش دهند. در سال ۱۳۹۴ شرکت ابرآروان به‌عنوان اولین شبکه توزیع‌محتوا در ایران تأسیس شد و پس از آن بزرگترین شبکه‌های توزیع‌محتوا در ایران ابرآروان، آسیاتک، افرانت، ابردراک و پارس‌پک شناخته می‌شوند. بازار خدمات ابری در ایران، حدوداً ۵۶ درصد است که ابرآروان ۲۲درصد آن را به خود اختصاص داده.
سیاست‌گذاران اینترنت ایران
از اواسط دهه ۷۰ با افزایش استفاده تدریجی مردم از اینترنت، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی زمینه‌های ورود حاکمیت به بحث سیاست‌گذاری و قانونمند کردن فضای اینترنت را فراهم کرد. پس از دو دهه فراز‌وفرود در این زمینه بعدتر در اوایل دهه ۹۰، «شورای‌عالی فضای مجازی» از ادغام شوراهای پیش از خود که وظیفه نظارت بر فضای مجازی را داشتند، به‌عنوان سیاست‌گذار فضای مجازی تشکیل و معرفی شد. این شورا دارای یک بازوی اجرایی به‌نام «مرکز ملی فضای مجازی» است، به ریاست دبیر شورای‌عالی فضای مجازی که وظیفه نظارت، پایش و ابلاغ مصوبات این شورا را برعهده دارد. شورای‌عالی فضای مجازی براساس سیاست‌های بالادستی، وظیفه قانون‌گذاری و تبیین چارچوب‌های این حوزه را برعهده دارد. سپس مجلس شورای اسلامی موظف است که قوانین و سیاست‌های شورای‌عالی فضای مجازی را تصویب کند. در این سطح ابلاغیه‌های مرکز فضای مجازی در کنار مصوبات مجلس، حاکمیت فضای مجازی را تشکیل می‌دهد. درنهایت آیین‌نامه‌ها و مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات و شورای‌عالی اجرایی فناوری اطلاعات در قالب قوانین پایین‌دستی به سازمان‌ها ابلاغ و اجرا می‌شود و قابلیت این را دارند که در دیوان عدالت‌اداری ابطال شوند. در حوزه ساماندهی صوت و تصویر هم مدتی است که «ساترا» با محوریت «رگولاتوری فضای صوت و تصویر» و به‌عنوان زیرمجموعه صداوسیما، وارد فضای قانون‌گذاری کشور شده و قرار است تنظیم‌گر ارتباط میان پلتفرم‌های تولیدکننده این محتوا و نهادهای دیگر باشد. این درحالیاست که وابستگی ساترا به صداوسیما آن را از ذات نهاد مستقل رگولاتور دور کرده و بر سر ورود این نهاد به حوزه تنظیم‌گری صوت و تصویر انتقادات زیادی وجود دارد.
محدودیت‌های اینترنت در ایران
شروع محدودیت‌ها و فیلترینگ اینترنت در ایران همزمان با تصویب قانون جرائم رایانه‌ای در مجلس و شروع فعالیت کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه آغاز شد. در سال ۸۸ اکثر شبکه‌های اجتماعی رایج مثل فیسبوک، توئیتر و یوتیوب فیلتر شد. پس از آن در دهه ۹۰، مصوبه‌ها و آیین‌نامه‌هایی برای راه‌اندازی شبکه‌ملی اطلاعات مطرح شد و به این ترتیب کلید فیلترینگ هوشمند زده شد. در زمستان سال ۹۶، تلگرام به مدت دو هفته در سرتاسر ایران فیلتر شد. با وجود اینکه در آن زمان بعضی از مسئولان وعده می‌دادند که فیلترینگ تلگرام موقتی خواهد بود، این پیام‌رسان چهارماه پس از اولین تجربه فیلترینگ در اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ برای همیشه فیلتر شد. سال ۹۸ هم پس از اعلام ناگهانی خبر افزایش قیمت بنزین و آغاز اعتراضات گسترده، دسترسی یه اینترنت به مدت یک‌هفته به‌کل قطع شد و ضرر هنگفتی به اقتصاد کشور زد. هر چند هیچگاه آمار دقیقی از میزان خسارت این قطعی منتشر نشد، اما عددی معادل ۲هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان خسارت فقط برای فضای کسب‌و‌کارهای دانش‌بنیان از سوی فراکسیون امید اعلام شد. در سال ۹۹، کمیسیون فرهنگی مجلس از تدوین طرحی با عنوان صیانت از فضای مجازی خبر داد. اعلام این خبر از طرحی که اینترنت را محدودتر از گذشته می‌کرد، اعتراضات و نگرانی‌های مدنی گسترده‌ای با خود به‌همراه آورد. یک سال بعد با وجود همه هشدارهای کارشناسان مبنی بر آینده سیاه اینترنت با تصویب طرح صیانت، نمایندگان مجلس بررسی این طرح را براساس اصل ۸۵ قانون اساسی به‌عهده کمیسیونی ویژه گذاشتند و این طرح از صحن‌علنی خارج شد. به این ترتیب در سال ۱۴۰۰، کلیات طرح در کمیسیون مشترک تصویب شد. سال ۱۴۰۱ هم پس از شروع اعتراضات، اینستاگرام و واتس‌آپ که باقی‌مانده شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار در ایران بودند؛ فیلتر شدند. سپس اینترنت با اختلالات بسیاری مواجه و بسیار کند شد و تا اواسط مهرماه به‌شکل ساعتی با قطعی‌هایی دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد. با این وجود در ششمین روز از آغاز سال ۱۴۰۲، عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: «هیچ قطعی اینترنت از قبل برنامه‌ریزی‌شده‌ای در سال ۱۴۰۱ نداشته‌ایم که نیاز به اطلاع‌رسانی داشته باشد.»
آیا شرکت‌های ابری در فیلترینگ نقش دارند؟
توسعه فضای ابری و دیتاسنترها، باعث تسریع دسترسی به اطلاعات و کاهش هزینه‌های مردم می‌شود و همین موضوع استفاده از آنها را ضروری می‌کند؛ اما باوری بین مردم وجود دارد که توسعه دیتاسنترها و شرکت‌های ابری، زمینه‌سازی برای قطع ارتباطات جهانی و محدود کردن کاربران ایرانی به ارتباطات داخلی است. سال گذشته سه‌رسانه آلمانی در گزارشی مدعی شده بودند که ابر آروان در قطع اینترنت ایران نقش دارد. این درحالیاست که شرکت‌های ابری -چه ابر آروان و چه هر شرکت ابری دیگری در ایران- اینترنت را از تامین‌کنندگان و اپراتورهای اینترنت به‌عنوان سرویس‌گیرنده دریافت می‌کند. درواقع اساساً شرکت‌های ابری در ساختار اینترنت، در لایه‌ای قرار دارند که نمی‌توانند نقشی در قطع یا محدودسازی اینترنت داشته باشند. به این ترتیب به نظر می‌رسد که براساس ساختار اینترنت ایران، ابر آروان و هر شرکت ابری دیگری نمی‌تواند نقشی در قطع اینترنت داشته باشد. در این رابطه ناظمی، رئیس‌سابق سازمان فناوری اطلاعات توضیح داده که امکان سوءاستفاده از هر ابزاری می‌تواند وجود داشته باشد اما اگر دیتاسنترها و IXPها نبودند، امکان توسعه اینترنت به شکل امروزی وجود نداشت.
مسوولان محدودیت اینترنت ایران
در معماری انحصاری اینترنت ایران با ابعاد و جنبه‌های فنی مذکور، اعمال فیلترینگ تصمیمی حاکمیتی است که ازجانب نهادهای مختلف اتخاذ شده و توسط شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت اعمال می‌شود. در واقع هدف فعالیت این نهادهای رگولاتوری بیشتر نظارت بر محتواهای موجود در اینترنت و فضای مجازی همچون شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها، سایت‌ها و … است که ازطریق اعمال سانسور، حذف و فیلترینگ محتواها فعالیت دارند. به‌گفته کارشناسان، در ساختار اینترنت ایران هر زمان که قانون‌گذاران اراده کنند، می‌توانند تغییراتی در اینترنت به‌وجود آورند و با هر هزینه‌ای ایجاد اختلال یا اقدام به محدودسازی کنند. امیر ناظمی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، درخصوص چگونگی اعمال فیلترینگ در ایران به رسانه‌ها گفته است: «به‌طور‌کلی، مسئله فیلترینگ پیچیدگی‌هایی داشته و با یک ساختار اداری پیچیده گره خورده؛ به همین دلیل، این مسئله تبدیل به هزارتویی شده که در خدمت سیاست و سیاسی‌بازی قرار گرفته است.» به گفته او، قوانین و مقررات مربوط به اعمال سیاست‌های محتوایی، مانند اختلال در ترافیک یا فیلترینگ، توسط مراجع بالادستی کشور تعیین می‌شود. او درباره این مراجع بالادستی چنین توضیح داد: براساس قوانین و مقررات فعلی، مرجع اصلی فیلترینگ، اعم از مسدودسازی یا اختلال، در ایران «کارگروه تعیین مصادیق» است. کارگروهی که دبیرخانه آن در قوه‌قضائیه (دادستانی) است و ۱۲ عضو دارد که نیمی از آنها دولتی هستند. ناظمی در ادامه تصریح کرد که در کنار این مرجع کلیدی برای اعمال فیلترینگ مسیرهای دیگری مانند شورای‌عالی امنیت ملی، شورای‌عالی فضای مجازی و حکم قضائی نیز وجود دارد که البته این مسیرها اغلب برای موضوعات بسیار کلان، سابقه استفاده دارند.
